zaai het leven overal en oogst de liefde bovenal

De titel is een fragment uit: Oogst (Tanja Helderman)

Hoe vind je je weg in een overvloed aan gedichten? Door slim te zoeken. Een afscheidsgedicht hoeft zeker niet altijd over het laatste afscheid te gaan. Het auteursrecht moet je respecteren, aldus afscheidsdichters.

Kan een uitvaartondernemer helpen om een mooi gedicht uit te zoeken voor de rouwkaart? Een sprekend gedicht het liefst, dat mooi verwoordt wie de overledene was. Jazeker, maar dan moet hij wel zijn weg weten te vinden in de zee van poëzie die tegenwoordig ook op internet te vinden is. Hoe doe je dat? “Zoek met steekwoorden die passen bij de persoon”, raadt Maarten Schalley aan. “Of gebruik details uit gesprekken met nabestaanden.” De ritueelbegeleider bij Walpot Uitvaartzorg in Eijsden schrijft af en toe zelf een gedicht, maar put meestal uit bestaande poëzie. Hij heeft inmiddels een hele verzameling aangelegd waaruit hij kan putten.

Daar zitten ook de nodige gedichten tussen die niet over rouw of verlies gaan, maar die het karakter van de overlede­ne treffend vatten. Zoals dat gedicht voor een overledene die iedereen kende als een echte zonaanbidster. “Dat zon­nige zat ook in haar karakter. Dat gedicht kon net zo goed gaan over een vakantie in Zuid-Frankrijk”, zegt Schalley. “Ik vermijd heel plechtige of zware uitvaart- en rouwgedichten. Dat is erg afstandelijk. Ik zoek naar een heel persoonlijk gedicht, met thema’s uit iemands eigen leven.”

Ritueelbegeleider en ceremonieel spreker Regien Busschers uit Haaksbergen heeft een abonnement bij Margreet Jansen van de Gedichtentuin, die zich heeft toegelegd op afscheidspoëzie. Voor 9 euro per maand krijgt Busschers elke maand een gedicht. “Maar als ik een speciaal verzoek heb, bijvoorbeeld een gedicht bij het sluiten van de kist, dan kan dat ook. Margreet Jansen heeft een eigen stijl, een heel kleine manier om iets heel pak­kends te vertellen, in heel heldere taal. Ze schrijft niet met een woekering van woorden, dat past heel goed bij mij.”

Daarnaast put Busschers uit bestaande poëzie en gedich­ten waar nabestaanden zelf mee komen, soms ook door henzelf geschreven verzen. “Dan vragen ze of ik ernaar wil kijken. ‘Loopt het wel goed?’ Het moet ook begrijpelijk zijn voor de andere gasten. Als het nodig is, pas ik het aan, zolang de intentie maar niet verandert.”

Ook bij bestaande gedichten past Busschers de tekst wel eens aan. “Als er een station in voorkomt en de overledene had niets met treinen of verkeer, maar wel met wandelen, dan zoek ik iets anders.” Maar dat doet ze niet zomaar. Bus­schers heeft voor gebruik van een gedicht en voor kleine aanpassingen toestemming gevraagd aan de dichters van wie ze vaker werk gebruikt, zoals Margreet Jansen, Floortje Agema en Netty Hengeveld. Ze belooft dan wel altijd hun naam te noemen, ook in het bewaarboekje van de uitvaart dat nabestaanden mee krijgen.

In besloten kring eenmalig een gedicht van een ander voorlezen? Mag dat, zonder een rekening van de dichter of een uitgever in de bus te krijgen? Ja, zegt advocaat Rik Balk van Balk Legal, gespecialiseerd in auteursrecht. Maar: “Het criterium is dat er tussen alle toehoorders ‘een hechte band van persoonlijke aard’ bestaat.” Dat kan lastig zijn, geeft Balk aan. Want waar ligt de grens tussen een besloten kring van familie en goede vrienden en een grotere, losse groep mensen? Voor ‘openbaarmaking’, zoals bij publica­tie op een website of in een advertentie, is toestemming van de dichter, diens erven of uitgever nodig, net als voor dichtregels op een rouwkaart. En daarvoor moet in principe de portemonnee getrokken worden. “De kosten hangen af van de auteur”, zegt Balk, die liever geen bedragen noemt. “Maar het gaat niet om honderden euro’s.”

De stichting Plint, bekend van de poëzieposters, bracht vorig jaar de bundel Dood gewoon gaan hemelen uit, een bloemlezing van gedichten rond de dood. Voor een plech­tigheid mogen nabestaanden uit de bundel putten, maar voor een rouwkaart- of advertentie heeft Plint met een deel van de rechthebbenden van de 75 dichters (onder wie grote namen als Ida Gerhardt, Gerrit Komrij en Rutger Kopland) een ‘bescheiden vergoeding’ van 35 euro afgesproken.

Dichter Tanja Helderman schrijft gedichten in opdracht voor allerlei gelegenheden en bracht zelf vier bundels uit. Haar bundel Lefregels (2020) gaat over verlies. In opdracht schrijft ze vooral voor herdenkingen van overledenen, soms jaren later, voor uitvaarten vragen mensen vooral naar be­staand werk van haar hand. Dela verwijst naar haar oeuvre en heeft een- of twee keer een fragment van haar hand gebruikt voor een rouwkaart.

Helderman vindt het hoog tijd dat het aanbod van poëzie voor uitvaarten en andere gelegenheden geprofessiona­liseerd wordt. “Zoals Adobe Stock, waar je foto’s los kunt kopen of met een abonnement. Zo zou er ook een gedich­tenbank, of bieb met gedichten moeten komen. Dichters willen ermee verdienen en je mag er ook mee verdienen. Ik vraag altijd geld, ook voor rouwkaarten. Als je in een winkel een spijkerbroek vindt die je mooi vindt, loop je er toch ook niet zomaar de winkel mee uit?” Voor afdrukken van een van haar gedichten op een rouwkaart vraagt Helderman 75 euro, voor plaatsing op een website 100 euro.

Maar al die gedichten op websites en in rouwadvertenties: allemaal voer voor advocaten, die druk zijn met het verstu­ren van rekeningen en aanmaningen voor hun klanten? De soep wordt mogelijk niet zo heet gegeten, geeft Balk aan. Hij verwijst naar de opstelling van Buma Stemra, de rechtenorganisatie die ervan afziet geld te innen voor het veelvuldig gebruikte muziekwerk Waarheen waarvoor tijdens uitvaarten. Voor gedichten rond een uitvaart kan dit ook het geval zijn, denkt hij. “Ik kan me voorstellen dat veel rechthebbenden het ongepast vinden om het auteursrecht te handhaven rondom uitvaarten.”

plint.nl
zilverensleutels.nl/gedichtentuin (Margreet Jansen) – recensie op pag 7van dit nummer
tanjahelderman.nl– recensie in het juninummer (pag 7)

Beeld: Ines Behrens-Kunkel, TasiPas/Shutterstock.com